Boosheid wordt in families, onder vrienden, bij collega’s, op scholen doorgaans negatief onthaald. Het heeft in de maatschappij een negatieve klank omwille van zijn onterechte associatie met zijn meest extreme uitingsvorm namelijk agressie. Einstein zei dat boosheid alleen in de boezem der dwazen woont. Woordenboeken spreken over verderfelijk, duivelskunst, agressie, kwaadheid, nijd, verstoordheid, verdorvenheid... Is boosheid des duivels of is het lovenswaardig? Moeten we het met z’n allen afzweren en trachten uit te roeien? Of is het een kwestie van het te begrijpen en er adequaat mee om te gaan? In deze blog vertel ik dat boosheid iets heel natuurlijk is. Ik doe een poging tot het formuleren van een gedegen definitie. En geef tenslotte wat stof die tot nadenken stemt.
Als psychotherapeute verdiepte ik me in de boeiende wereld van de emoties en de emotieregulatie (de manier waarop we met emoties omgaan). Dit is het gevolg van mijn bijzondere interesse en grote liefde voor de mens die kampt met lichamelijke klachten waarvoor geen oorzaak bestaat. Denk hierbij aan aanhoudende nek-, hoofd- en rugpijn, chronische vermoeidheid, fibromyalgie, prikkelbare darmen enz. Verdrongen emoties zijn vaak belangrijk in het ontstaan en het instandhouden van dergelijke problematieken. En herstel is vaker mogelijk dan gedacht. De emotieregulatieprocessen spelen zich af in het gebied waar hoofd en lichaam elkaar ontmoeten: de body-mind-connectie. Boosheid is een misbegrepen emotie. Noch Dr. Google, noch AI slagen erin de vinger te leggen op wat het nu precies is en waarvoor het dient. Nochtans is boosheid een uitermate belangrijke en voor onze gezondheid broodnodige emotie. Mag ik jou mee op sleeptouw nemen en je er meer over vertellen?
Kunnen we starten met het erover eens te zijn dat boosheid een emotie is? Niks ‘des duivels’, gewoonweg een emotie. Puur natuur. Universeel. Ingebed in ieder mens. Naast angst, vreugde en verdriet één van de vier basisemoties.
Boosheid is biologie. Bij verdriet produceert het lichaam o.a. traanvocht. Bij angst zullen de spierspanning, bloeddruk en hartslag verhogen. Bij vreugde bewegen de mondhoeken naar boven en komen er gelukshormonen vrij. Er ontstaat eveneens een biologisch proces als de boosheid zich aandient. Die beweging is minder uitgesproken waarneembaar dan bij de andere emoties. Kunnen we overeenkomen dat boosheid biologie is? In de maatschappij ligt de klemtoon op het praten over emoties. Dat praten ‘over’ zit in de mentale laag van het mens-zijn. Om tot een adequate emotieregulatie te komen is die biologische laag ook belangrijk. En vooral het gebied waar body en mind connecteren, communiceren en interageren.
Boosheid komt en gaat in het hier en nu. Net zoals elke andere emotie krijgt de boosheid vorm in het moment en beweegt ze in het moment doorheen het lichaam. (Emotie komt van het Latijnse ‘emovere’, wat eruit bewegen betekent.) Ze vraagt in het hier en nu aandacht en regulatie. Waar ik niet wil mee zeggen dat reactief reageren en je boosheid instant op iemand uitwerken oké is. Neen. Dat absoluut niet. Geen actie-reactie. Hierover verderop meer.
Wat is de bestaansreden van boosheid? Elke emotie heeft zijn unieke, natuurlijke rol binnen het mens-zijn. Angst trekt aan de noodrem en waarschuwt dat ons leven misschien letterlijk in gevaar is. Verdriet verschijnt als ons zorgsysteem – de balans van geven en nemen – onder druk komt te staan. Over de functie van boosheid zegt internationaal arts en trauma-expert Dr. Gabor Maté: It’s a boundary mechanisme. Of letterlijk vertaald: boosheid is een grenzenmechanisme. Dit betekent dat de bestaansreden van boosheid te maken heeft met grenzen (tussen mensen, andere levende wezens, dingen… )
We moeten teruggaan naar de basisbehoeften van de mens, willen we begrijpen wat Dr. Maté bedoelt met boosheid als ‘boundary mechanism’. Naast eten, drinken, verzorging, veiligheid, kleding enz. heeft iedereen de behoefte om zichzelf te kunnen zijn (authenticiteit). Tegelijkertijd hebben we allemaal de nood om in relatie te treden (hechting). We zijn geboren om mens te zijn en om vorm te geven aan dat mens-zijn. Om dat ontwikkelen alle kansen te geven, ‘moeten’ we relateren met anderen. We zijn sociale wezen en voor onze groei afhankelijk van de interactie met de omgeving. Door de wisselwerking met anderen leren we kruipen, zitten, lopen, praten, nadenken enz. Leren we vormgeven aan onze eigen noden en eigen keuzes maken. Dat vormgeven aan het mens-zijn is een levenslang proces. Want zolang we leven, evolueren en ontwikkelen we. In het gebied waar mensen interageren, vindt de boosheid zijn voedingsbodem. Zo komen we bij een volgende punt: door ‘iets’ in de interactie met de omgeving krijgt de boosheid zijn vorm. En dat iets heeft, zoals gezegd, te maken met grenzen.
Angst waarschuwt dat er mogelijk levensgevaar is. Boosheid waarschuwt dat onze authenticiteit misschien in gevaar is. Anders gezegd: boosheid signaleert dat de kans bestaat dat we het contact met onszelf verliezen, dat we misschien onze eigen behoeften negeren en daardoor onszelf niet kunnen zijn. Een voorbeeld. Jij raakt mij ongevraagd aan. Hoe ik dit ervaar is afhankelijk van de aard van onze relatie en de context waarbinnen dit gedrag zich stelt. Het zou kunnen dat ik de aanraking als grensoverschrijdend ervaar. De boosheid komt me dan vertellen om te checken of het gedrag van jou al dan niet mijn grenzen overschrijdt. Of het nodig is om al dan niet af te weren wat toxisch/beschadigend voor me is.
Een ander voorbeeld. Stel, jij wil graag met mij naar de bioscoop. Dat is jouw verlangen. En jij vraagt mij uit. Heel fijn en leuk dat je aan me denkt en deze vraagt stelt. Maar wil ik ook naar de bioscoop? En wil ik ernaar toe met jou? Wat is mijn behoefte? Blijf ik trouw aan mezelf (authentiek) als ik met je meega? Of ga ik mee om jou te plezieren? De natuurlijke boosheid is een innerlijk remsysteem. Ze nodigt me uit om stil te staan bij mijn eigen verlangens. Ze spoort me aan om te checken of ik trouw blijf aan mijn behoeften. Authentiek dus. Ben ik authentiek als ik niet met je mee wil en toch meega om jou te plezieren? Neen. Dan zeg ik ja tegen jouw noden. En ik zeg neen tegen die van mij. Ik wijs jouw noden niet af. Wel die van mij.Ben ik authentiek als ik niet met je mee wil en je dit vertel? Ja. In dit geval zeg ik neen tegen jouw noden en ja tegen die van mezelf. Ik herken en erken mijn noden en handel ernaar. Dit is een keuze voor mezelf, een keuze vanuit zelfbewustzijn en zelfacceptatie. Een keuze vanuit zelfliefde, niet te verwarren met egoïsme. Het is geen keuze ‘tegen’ jou. Het hoeft niet te betekenen dat ik jou afwijs. De boosheid beschermt me zodat ik kan kiezen om trouw te blijven aan mezelf.
Boosheid is een spectrum. Het kent gradaties en heeft een variëteit aan verschijningsvormen. Aan de ene kant van het gebied bevindt zich de natuurlijke boosheid. Aan de andere kant kom je bij agressie en woede uit. In het tussenveld liggen andere vormen: ergernis, frustratie, geprikkeld zijn, grimmig, geweld, passieve agressie enz. De associatie van natuurlijke boosheid met agressie is onterecht vanuit het perspectief dat boosheid een spectrum is. Er is absoluut niks mis met natuurlijke boosheid. Integendeel. Natuurlijke boosheid onderdrukken schaadt je gezondheid. Agressie, woede en geweld zijn eveneens schadelijk.
Ik weerhoud zes elementen die belangrijk zijn in het definiëren van boosheid.
Boosheid
-> is een emotie. (1)
-> is biologisch proces dat komt en gaat in het hier en nu. (2)
-> heeft met grenzen te maken (tussen mensen, andere levende wezens, dingen…). (3)
-> ontstaat omwille ‘iets’ in de interactie met de omgeving. (4)
-> signaleert dat onze authenticiteit mogelijks in gevaar is. (5)
-> is een spectrum.(6)
Samenvattend:
Natuurlijke boosheid is het mechanisme dat onze authenticiteit beschermt.
Zoals je gemerkt hebt, is er veel te vertellen, over wat boosheid is. Er is nog meer te zeggen over hoe je met je boosheid en je grenzen omgaat. Wat allemaal niet mogelijk is in dit artikel. Het is enigszins ingewikkeld en kost inspanning om de boosheid te begrijpen. Waarom? Omdat er van alles interageert. Ten eerste speelt de interactie met de ander een belangrijke rol in het ontstaan. Ten tweede is er veelal actie/communicatie nodig om je grenzen te bewaken, aan te geven en je authenticiteit te beschermen. Ten derde is het gebeuren contextgebonden. Naast de onterechte associatie van boosheid met zijn meest extreme verschijningsvorm van agressie zie ik nog twee andere misvattingen die de wereld uitgeholpen mogen worden. (Dringend, als het aan mij zou liggen.) Ten eerste zet het boos zijn ’op’ de ander ons op een dwaalspoor. Ten tweede is het uitwerken van de eigen boosheid op een ander heikel punt. Benieuwd naar hoe je er anders naar kan kijken?
Je kent ondertussen de reden van het ontstaan van boosheid. Iets in de interactie met de ander zorgt ervoor dat jouw alarm aanslaat, dat de boosheid vorm krijgt. De ander duwt als het ware op jouw knop. En de sirene begint te loeien. Het is aan jou om te checken of je authenticiteit in gevaar is of niet. Het is aan jou om jezelf terug in balans te brengen en je alarm te resetten. En zo nodig je grens aan te geven. Dat checken en resetten is een individueel proces dat zich binnenin jezelf afspeelt. Daar ben jij zelf verantwoordelijk voor. Ook jij draagt verantwoordelijkheid over hoe je ten overstaan van de ander zal reageren. Door boos te zijn ‘op’ de ander ben je met je aandachtsfocus bij de ander en niet bij jezelf. Door boos te zijn ‘op’ de ander ben je niet bezig met het reguleren van je emotie. Ben je niet bezig om jezelf terug in balans te brengen. Boos zijn en blijven ‘op’ een ander houdt in dat je de hete patat probeert door te schuiven naar de ander. Het zet je op een dwaalspoor en houdt je weg van jezelf. Zou, ik ben boos ‘om’ of ‘omwille van’ het gedrag van de ander niet beter zijn?
Bij boosheid hebben we een sterke neiging tot reactief reageren. Actie-reactie. Jij duwt mij en ik duw onmiddellijk terug. Jij beschimpt mij en ik scheld ogenblikkelijk terug. Bij reactief reageren doe ik jou aan wat jij mij aandeed en betaal ik je met gelijke munt terug. In dat geval durven we onszelf wel eens sussen met gedachten als: ‘ik laat me niet doen, ik ben assertief’. Bij reactief reageren, raken we veelal in welles-nietes spelletjes verzeild of komen we in een oog om oog tand verhaal terecht. Dit brengt niet het resultaat dat we wensen namelijk op een volwassen manier onze grens bewaken en zo nodig aangeven. Dit soort reactie is ingegeven door de impuls van de emotie. Ze is weinig constructief omdat er toekomstgericht geen duidelijkheid is over hoe we ons tot elkaar kunnen verhouden. Je hoort het al, hier pleit ik niet voor. Hoewel reactief reageren binnen de juiste context wel aangewezen is. Op wereldvlak zien we reactief reageren bijvoorbeeld bij de oorlog die momenteel woedt tussen de Joden en de Palestijnen. Jij doet mij onrecht aan. Dus ik eigen me het recht toe om ook jou onrecht aan te doen. Dit is: je boosheid uitwerken op een ander. Dat is nooit oké. Waarom niet? Om de reden die ik hierboven aanhaalde. Iedereen is uiteindelijk zelf verantwoordelijk voor hoe hij of zij omgaat met zijn emoties. Een van mijn favoriete mantra’s is: boos zijn is oké. Je boosheid uitwerken op een ander is nooit oké.
Liever geen actie-reactie. Liever niet boos zijn ‘op’ maar ‘om’ of ‘omwille van’ de ander. Liever je boosheid niet uitwerken ‘op’ de ander. Wel: je boosheid herkennen, erkennen en reguleren. Hoe zouden relaties zijn als we allemaal specialisten zouden zijn in het reguleren van onze eigen boosheid? Als we agressieregulatiespecialisten zouden zijn? Zouden we dan meer ‘vrede-in-jezelf-activisten’ zijn? Tot slot: als we allemaal eerst voor onze eigen deur vegen, dan leven we allemaal in een proper straat. Niet?
Ben je geïnspireerd door deze blog? Vind je het zelf zinvol dat we boosheid beter leren begrijpen? Voel je vrij om deze tekst te delen.
Comentarios